Finansal piyasalarda volatilite (oynaklık), fiyatların belirli bir süre içerisinde dalgalanma derecesini ifade eder. Özellikle borsalarda yüksek volatilite, yatırımcılar için belirsizlik yaratabilir ve piyasa istikrarını olumsuz etkileyebilir. Bu tür durumların önüne geçmek ve yatırımcıları korumak amacıyla, Türkiye‘de Borsa İstanbul tarafından Volatilite Bazlı Tedbir Sistemi (VBTS) geliştirilmiştir.
Bu derste VBTS’nin temel özellikleri, kapsamı, uygulama yöntemleri ve piyasa üzerindeki etkileri ele alınacaktır.
1. Volatilite Bazlı Tedbir Sistemi (VBTS) Nedir?
VBTS, Borsa İstanbul tarafından 2017 yılında uygulanmaya başlayan ve fiyat hareketlerindeki olağandışı volatiliteyi sınırlandırmayı amaçlayan bir tedbir sistemidir. Bu sistem, yatırımcıların irrasyonel fiyat hareketlerinden korunmasını sağlamak ve piyasa istikrarını artırmak amacıyla oluşturulmuştur.
Ana Amaçları:
- Piyasadaki spekülatif hareketlerin kontrol altına alınması.
- Yatırımcıların zarar riskinin azaltılması.
- Sağlıklı fiyat oluşumunun sağlanması.
- Piyasa derinliğinin korunması.
2. VBTS’nin Kapsamı
Volatilite Bazlı Tedbir Sistemi, Borsa İstanbul’da işlem gören tüm pay senetlerini kapsar. Ancak sistem, özellikle belirli kriterlere uyan hisse senetlerinde devreye girer:
Kriterler:
- Fiyat Dalgalanmaları: Belirli bir süre içinde olağandışı fiyat artışları veya düşüşleri.
- İşlem Hacmi Artışı: Hacimdeki ani artışlar veya piyasa dışı hareketler.
- Açığa Satış ve Kredili İşlem: Hisse senedinde spekülatif hareketlere yol açabilecek işlemler.
Hangi Paylar İçin Uygulanır?
- Yüksek volatilite gösteren paylar.
- Alım-satım emirlerinde yoğunlaşma görülen paylar.
- Manipülatif hareket şüphesi bulunan paylar.
3. VBTS’nin Uygulama Yöntemleri
Sistem kapsamında, belirli tedbirler uygulanır ve bu tedbirler genellikle pay senedi bazında farklılık gösterir. VBTS uygulamasıyla birlikte aşağıdaki yöntemler devreye alınır:
a. Açığa Satış ve Kredili İşlemlerin Kısıtlanması
Spekülatif hareketlerin önüne geçmek için açığa satış ve kredili işlem yasağı uygulanır. Bu yasak, belirli bir süre boyunca devam eder ve hisse senedinin volatilitesine göre tekrar değerlendirilir.
b. Emir İptali ve Emir Değişikliklerinin Sınırlandırılması
Belirli hisse senetlerinde, emir iptali, emir miktar azaltımı veya fiyat kötüleştirme işlemleri yasaklanabilir. Bu, manipülatif emir hareketlerinin önüne geçmek için uygulanır.
c. Brüt Takas Uygulaması
Hisse senedinin alım-satım işlemleri brüt takas esasına göre yapılır. Yani yatırımcılar, alım işlemi yapmadan önce tam tutarda teminat yatırmak zorundadır.
d. Piyasa Yapıcı Sisteminin Devreye Alınması
Bazı durumlarda piyasa yapıcı sistem kullanılarak likiditenin artırılması ve sağlıklı fiyat oluşumu desteklenir.
e. Tek Fiyat Yöntemi
Aşırı volatilite görülen hisse senetlerinde tek fiyat yöntemi uygulanabilir. Bu yöntem, hisse senedi fiyatının belirli aralıklarla sabitlenmesiyle, dalgalanmaların önüne geçmeyi amaçlar.
4. Uygulamanın Süresi
VBTS tedbirleri, genellikle 15 gün ile 1 ay arasında değişen sürelerde uygulanır. Ancak bu süre, Borsa İstanbul tarafından hisse senedinin hareketlerine göre uzatılabilir veya kısaltılabilir.
Tedbir Süresinin Belirlenmesi:
- İlk etapta 15 günlük bir tedbir süresi belirlenir.
- Gerekli görüldüğünde süre uzatılır veya kapsam genişletilir.
- Tedbir bitiminde hisse senedi yeniden değerlendirilir.
5. VBTS’nin Piyasa Üzerindeki Etkileri
a. Pozitif Etkiler:
- Yatırımcı Koruması: VBTS, yatırımcıların aşırı volatiliteye maruz kalmasını önler.
- Piyasa İstikrarı: Sistem, spekülatif hareketlerin etkisini sınırlayarak piyasa istikrarını artırır.
- Manipülasyonla Mücadele: Fiyat hareketlerini kontrol ederek manipülatif işlemlerin önüne geçer.
b. Negatif Etkiler:
- Likidite Azalması: Brüt takas veya açığa satış yasağı gibi uygulamalar, işlem hacmini azaltabilir.
- Yatırımcı Özgürlüğü: Emir iptali veya değişikliği gibi kısıtlamalar, yatırımcıların esnekliğini sınırlayabilir.
- Kısa Vadeli Fiyat Hareketleri: Tedbir süresi boyunca fiyatlar sabitlenmiş görünebilir, ancak tedbirlerin kaldırılması sonrası dalgalanma tekrar edebilir.
6. Sonuç ve Değerlendirme
Volatilite Bazlı Tedbir Sistemi (VBTS), Türkiye’de borsa piyasalarının daha güvenli ve düzenli bir şekilde işleyebilmesi için önemli bir mekanizma olarak öne çıkmaktadır. Sistem, özellikle yatırımcıların aşırı fiyat dalgalanmalarından korunmasını sağlamak ve piyasa manipülasyonlarını engellemek açısından başarılı bir araçtır.
Ancak, VBTS’nin likiditeyi azaltma ve piyasa katılımcılarının hareketlerini kısıtlama gibi bazı olumsuz etkileri de göz ardı edilmemelidir. Bu nedenle, sistemin etkili bir şekilde uygulanabilmesi için sürekli olarak gözden geçirilmesi ve piyasa dinamiklerine göre optimize edilmesi gerekmektedir.
