Toplumların gelişmişlik düzeyini belirleyen en kritik unsurlar nelerdir? Ekonomik büyüme, teknolojik ilerleme ya da siyasi istikrar mı? Kuşkusuz bunlar önemli, ancak insan refahının temelini oluşturan iki alan, çoğu zaman göz ardı ediliyor: sağlık ve eğitim. Bu iki alana evrensel erişim, yalnızca bireylerin yaşam kalitesini yükseltmekle kalmıyor; toplumların ekonomik ve sosyal dönüşümünün de itici gücü haline geliyor. Peki, sağlık ve eğitim olmadan gerçek bir refahtan söz edilebilir mi?
Sağlık: Üretkenliğin ve İnsani Gelişimin Temel Taşı
Sağlık hizmetlerine erişim, bir toplumun “yaşam hakkı”nı garanti altına almanın ötesinde, ekonomik verimlilikle doğrudan bağlantılı. Dünya Sağlık Örgütü’ne göre, temel sağlık hizmetlerinin yetersiz olduğu ülkelerde işgücü verimliliği %30’a kadar düşebiliyor. Örneğin, aşılamanın yaygın olduğu toplumlarda çocuk ölüm oranları azalırken, ebeveynler işgücüne daha fazla katılabiliyor. Benzer şekilde, annenin sağlıklı olması, bebeklerin fiziksel ve zihinsel gelişimini olumlu etkiliyor; bu da gelecek nesillerin eğitim başarısını artırıyor.
Ancak sağlık yalnızca “hastalıkların tedavisi” değil, aynı zamanda koruyucu hekimlik, beslenme ve temiz suya erişim gibi unsurları da kapsıyor. Örneğin, Bangladeş’te 1970’lerde başlatılan temiz su ve hijyen projeleri, çocuk ölümlerini %80 azaltarak ülkenin demografik yapısını değiştirdi ve uzun vadede ekonomik büyümeye zemin hazırladı.
Eğitim: Bilgi Toplumunun Lokomotifi
Eğitim, bireylerin potansiyelini açığa çıkaran, yoksulluk döngüsünü kıran ve toplumsal eşitsizlikleri azaltan en güçlü araç. UNESCO verilerine göre, her ek eğitim yılı, bir kişinin gelirini %10 artırıyor. Ancak eğitimin etkisi yalnızca bireysel düzeyde değil: Okuryazarlık oranı yüksek toplumlar, demokratik katılım, yenilikçilik ve sosyal uyum konularında da öne çıkıyor.
Güney Kore, bu durumun çarpıcı bir örneği. 1950’lerde savaşla harap olan ülke, eğitim reformlarına yaptığı yatırımla 21. yüzyılda teknoloji devi haline geldi. Benzer şekilde, Finlandiya’nın eğitimde eşitlikçi ve yaratıcı modeli, hem ekonomisini hem de insani gelişim endeksini zirveye taşıdı.
Ne var ki, dünya genelinde 258 milyon çocuk ve genç hâlâ okula gidemiyor. Özellikle kız çocuklarının eğitimden mahrum bırakılması, toplumsal cinsiyet eşitsizliğini derinleştirirken, ekonomik kayıpları da artırıyor. Dünya Bankası’na göre, kız çocuklarının ortaöğretime erişememesi, küresel ekonomiye yılda 15-30 trilyon dolar maliyet getiriyor.
Sağlık ve Eğitim: Birbirini Besleyen Sistemler
Bu iki alan birbirinden bağımsız değil. Sağlıklı bir çocuk, okula düzenli devam edebilir; eğitimli bir anne, çocuğunun beslenmesi ve aşı takvimi konusunda bilinçli kararlar alır. Örneğin, Nijerya’da yapılan bir araştırma, annenin eğitim düzeyi arttıkça çocuk ölüm oranlarının düştüğünü gösteriyor. Benzer şekilde, okullarda verilen hijyen eğitimleri, salgın hastalıkların yayılmasını engelliyor.
Tersinden bakarsak, yoksul ve eğitimsiz toplumlarda bulaşıcı hastalıklar daha hızlı yayılıyor. COVID-19 pandemisi, bu bağlantıyı acı bir şekilde hatırlattı: Düşük gelirli ülkelerde aşıya erişim kısıtlıyken, eğitimli nüfusun yüksek olduğu ülkelerde salgın daha hızlı kontrol altına alındı.
Engeller ve Çözüm Önerileri
Evrensel sağlık ve eğitim erişiminin önündeki engeller, yapısal eşitsizliklerle şekilleniyor: Gelir adaletsizliği, siyasi istikrarsızlık, kaynak yönetimindeki yanlışlar… Örneğin, Sahra Altı Afrika’da nüfusun %40’ı temel sağlık hizmetlerinden mahrumken, dünya genelinde eğitim bütçelerinin askeri harcamalara kıyasla çok daha düşük olması düşündürücü.
Çözüm ise çok boyutlu:
- Kapsayıcı Politikalar: Hükümetler, sağlık ve eğitimi anayasal hak olarak tanımalı; bütçe ayırırken önceliklendirmeli. Rwanda’nın 1994 sonrası kurduğu ücretsiz sağlık sistemi, bunun başarılı bir örneği.
- Uluslararası İş Birliği: Gelişmiş ülkeler ve kuruluşlar, yoksul ülkelerdeki altyapı projelerini desteklemeli. Küresel aşı programları (GAVI) veya UNESCO’nun eğitim fonları bu kapsamda önemli.
- Toplumsal Farkındalık: Eğitimde kız çocuklarının desteklenmesi veya hijyen kampanyaları gibi projeler, yerel dinamiklerle harmanlanmalı.
Sonuç: İnsana Yatırım, Geleceğe Yatırımdır
Bir ülkenin gerçek zenginliği, altın rezervlerinde değil, insan sermayesinde gizli. Sağlık ve eğitim, bu sermayenin en değerli bileşenleri. Tarih, bu iki alana yatırım yapan toplumların krizleri daha kolaz aştığını, demokratikleşme ve ekonomik atılımları daha hızlı gerçekleştirdiğini gösteriyor.
Refahın anahtarı, insan onurunu merkeze alan politikalardan geçiyor. Sağlıklı ve eğitimli bireyler, yalnızca kendi geleceklerini değil, tüm insanlığın kaderini değiştirecek güce sahip. Unutmamalıyız: Bir toplum, en zayıf halkası kadar güçlüdür.
—
Bu köşe yazısı ile, sağlık ve eğitim erişiminin toplumsal refah için ne denli hayati olduğunu somut veriler ve tarihsel örneklerle ortaya koymayı amaçlıyorum. Okurlarımı, “insani gelişim” kavramını yeniden düşünmeye davet ediyorum.
