Finansal sistemler, ekonomilerin işleyişinde kritik bir role sahiptir. Bu sistemler sermayenin toplanmasını, yatırımların finansmanını, riskin yönetimini ve kaynak tahsisini organize eder. Geleneksel finansal mimari, yüzyıllardır merkezi yapılar etrafında inşa edilmiştir. Bu bağlamda Merkezi Finans (Centralized Finance, CeFi), modern finansal düzenin temel direğini oluşturan, bankalar, sigorta şirketleri, borsalar ve çeşitli aracı kurumlar gibi otorite sahibi organizasyonların yönettiği ve denetlediği bir yapıyı ifade eder. Bu çalışma, CeFi sistemlerinin temel yapısını, işlevlerini ve günümüzde dijitalleşme ile hızlanan dönüşüm karşısındaki konumunu akademik bir bakış açısıyla incelemeyi amaçlamaktadır.
Merkezi Finans Sistemlerinin Yapısı ve Temel Unsurları
Merkezi finans sistemleri, esasen merkezileşmiş kontrol mekanizmalarına ve düzenleyici çerçevelere dayanır. Bu yapının ana aktörleri şunlardır:
- Bankalar ve Kredi Kuruluşları: Para yaratımı, mevduat toplama, kredi verme ve ödeme sistemleri gibi temel finansal hizmetleri sağlar.
- Borsalar ve Takas Merkezleri: Menkul kıymet alım-satımı için organize piyasa sağlar, fiyat keşfi ve likiditeyi artırır.
- Sigorta ve Emeklilik Fonları: Risk transferi, uzun vadeli tasarrufların yönetimi ve yatırım fonksiyonlarını yürütür.
- Merkez Bankaları ve Denetleyici Otoriteler: Para politikasını belirler, finansal istikrarı gözetir, piyasalara likidite sağlar ve regülasyonları uygular.
Bu yapı, hiyerarşik karar alma süreçleri ve merkezi kayıt tutma sistemleri ile karakterizedir. Örneğin, bir banka müşterisinin mevduat ve kredi bilgileri bankanın kendi sunucularında tutulur; işlemlerin doğruluğu bu kurumun güvencesine dayanır. Dolayısıyla CeFi, “güvenin” büyük ölçüde merkezi kurumsal aktörlere devredildiği bir paradigmadır.
CeFi Sistemlerinin Ekonomik ve Finansal İşlevleri
Akademik literatürde CeFi’nin üç temel işlevi öne çıkar:
- Kaynak Tahsisi: Finansal aracılar, tasarrufları yatırım projelerine kanalize eder. Bu sayede sermaye malları üretimi teşvik edilir ve ekonomik büyüme hızlanır.
- Risk Yönetimi: Portföy çeşitlendirmesi, sigorta ve türev piyasaları aracılığıyla riskler dağıtılır.
- Bilgi Asimetrilerini Azaltma: Bankalar ve kredi kuruluşları kredi değerlendirmeleri ile bilgi maliyetlerini düşürür, piyasaların etkinliğini artırır.
Bu işlevler, makroekonomik istikrarın sağlanması için kritik öneme sahiptir. Örneğin, Mishkin (1991), finansal piyasaların gelişmiş olduğu ülkelerde sermaye birikimi ve üretkenliğin daha yüksek olduğuna dikkat çekmiştir.
Dijitalleşme ve CeFi Sistemlerinin Karşılaştığı Dönüşüm
21’nci yüzyılın başından itibaren finansal piyasalar dijitalleşme olgusuyla karşı karşıya kalmış; elektronik ödeme sistemleri, mobil bankacılık ve online menkul kıymet alım satımı gibi yeniliklerle CeFi’nin yapısı büyük ölçüde evrim geçirmiştir. Buna rağmen temel merkeziyetçi mimari değişmemiştir. Örneğin SWIFT sisteminde uluslararası ödemeler halen merkezi bir mesaj ağı üzerinden yürütülür; kredi kartı ağlarında Visa ve Mastercard gibi birkaç oligopol aktör kilit rol oynar.
Son yıllarda ise blockchain teknolojisi temelli merkeziyetsiz finans (DeFi) uygulamaları CeFi’ye alternatif bir paradigma olarak ortaya çıkmıştır. DeFi, kullanıcıların doğrudan kendi cüzdanlarından likidite sağlama, borç verme-alma veya türev işlemler yapabilmesine imkan tanır. Bu durum CeFi sistemlerinin rekabet baskısı altında kalmasına neden olmaktadır.
Örneğin Chainlink ve Mastercard arasında yakın dönemde kurulan iş birliği, DeFi ile CeFi’nin birlikte çalışabilirliğini artırmayı hedefleyerek iki sistem arasındaki sınırları bulanıklaştırmaya başlamıştır. CeFi kurumları, regülasyon uyumu, müşteri hizmetleri, hukuki sorumluluk ve itibar avantajları sayesinde halen güçlüdür; fakat DeFi’nin inovasyon hızı, CeFi’nin dijitalleşmeyi daha hızlı içselleştirmesini zorunlu kılmaktadır.
Eleştirel Perspektif: CeFi’nin Zayıf Yönleri
Merkezi finansal sistemlerin bazı eleştirilere konu olduğu da bilinmektedir. Bunlar arasında:
- Yoğunlaşma Riski: Çok büyük finansal kurumların iflası sistemik krizlere yol açabilir (örneğin Lehman Brothers 2008).
- Gizlilik ve Veri Egemenliği: Tüm müşteri verilerinin merkezi sunucularda tutulması, siber saldırılarda geniş çaplı veri ihlallerine neden olabilir.
- Erişim Sorunları: Dünya genelinde yaklaşık 1,7 milyar yetişkinin bankacılık sistemine dahil olmaması (World Bank, 2021) finansal kapsayıcılığın eksikliğine işaret eder.
Bu nedenle modern CeFi sistemlerinin, hem teknoloji hem regülasyon düzeyinde daha kapsayıcı ve şeffaf modeller geliştirmesi gerekmektedir.
Değerlendirme ve Gelecek Perspektifi
Merkezi finans (CeFi) sistemleri, küresel ekonominin istikrarı ve büyümesi için hâlâ vazgeçilmez bir role sahiptir. Bankalar, borsalar, sigorta ve yatırım fonları aracılığıyla tasarrufların yatırıma dönüşmesi, risklerin yönetilmesi ve likiditenin sağlanması mümkündür. Bununla birlikte dijital dönüşüm, CeFi’yi daha hızlı, daha kullanıcı odaklı ve daha şeffaf olmaya zorluyor. Özellikle blockchain teknolojisi tabanlı DeFi platformlarının büyümesi, CeFi’yi “merkezi” yapısını kısmen esnetmeye ve hibrit modeller geliştirmeye yöneltiyor.
Gelecekte CeFi ile DeFi arasındaki çizgilerin daha da bulanıklaşacağı, geleneksel finans kurumlarının merkeziyetçi kontrolü azaltan blockchain tabanlı çözümleri daha fazla benimsediği bir yapı ortaya çıkabilir. Akademik literatürde bu sürecin finansal istikrar, regülasyon, güvenlik ve kapsayıcılık açısından nasıl sonuçlanacağına dair araştırmalar önümüzdeki yıllarda daha da önem kazanacaktır.
