Modern siyaset felsefesinin temel taşlarından biri olan “liberal hukuk devleti” ve onun ayrılmaz parçası “insan hakları”, bugün dünya çapında hem siyasi söylemlerin hem de eleştirilerin odağında. Peki bu kavramlar, insanlığın ortak ideali mi yoksa iktidarların meşruiyet aracı olarak kullandığı bir kurgu mu? Bu soruya yanıt ararken, tarihsel süreçleri, pratikteki çelişkileri ve insanlığın bu ideale olan inancını sorgulamak gerekiyor.
Liberal Hukuk Devleti: Teorideki Kusursuzluk
Liberal hukuk devleti, bireyin özgürlüğünü ve hukukun üstünlüğünü merkeze alan bir sistem olarak tanımlanır. Temelinde şunlar vardır:
- Hukukun Üstünlüğü: Keyfi yönetimin reddi, yasaların herkes için eşit uygulanması.
- Kuvvetler Ayrılığı: Yasama, yürütme ve yargının birbirini denetlemesi.
- Temel Hak ve Özgürlükler: İfade özgürlüğü, mülkiyet hakkı, adil yargılanma gibi negatif ve pozitif hakların güvence altına alınması.
Bu teori, Aydınlanma düşünürleri (Locke, Montesquieu, Kant) tarafından mutlakiyetçi rejimlere tepki olarak şekillendi. 20. yüzyılda ise İnsan Hakları Evrensel Beyannamesi (1948) ile küresel bir nitelik kazandı. Ancak teori ile pratik arasındaki uçurum, bu “kusursuz” modeli tartışmalı hale getiriyor.
İnsan Hakları: Evrensel Bir İdeal mi, Batı Merkezli Bir Anlatı mı?
İnsan hakları kavramı, tüm insanların “doğuştan” sahip olduğu hakları ifade eder. Ancak bu evrensellik iddiası, kültürel görelilik ve siyasi çıkarlarla sık sık çatışıyor:
- Çifte Standartlar: Batılı devletlerin “insan hakları” söylemini dış politikada silah olarak kullanması (örneğin, Filistin veya Ortadoğu’daki müdahaleler), ancak kendi sınırları içinde göçmen hakları veya ırkçılık konusunda sessiz kalması.
- Ekonomik Eşitsizlik: Sosyal hakların (eğitim, sağlık, barınma) piyasa dinamiklerine terk edilmesi, yoksulluğu “insan hakkı ihlali” olarak gören yaklaşımla çelişiyor. BM verilerine göre, dünya nüfusunun %10’u küresel gelirin %76’sını kontrol ediyor.
- Devlet Şiddeti: Polis şiddeti, işkence, zorla kaybetmeler gibi uygulamalar, liberal devletler de dahil olmak üzere birçok ülkede varlığını sürdürüyor.
Bu örnekler, insan haklarının “evrensellik” iddiasının kimi zaman bir retorikten ibaret kaldığını gösteriyor.
Liberal Hukuk Devletinin Krizi: Popülizm, Otokrasi ve Güvenlikçi Politikalar
21’nci yüzyıl, liberal demokrasilerin krizlerle sınandığı bir dönem oldu:
- Popülist Liderler: Trump, Netanyahu, Putin gibi figürler, hukukun üstünlüğünü zayıflatarak “halk iradesi” adına kurumları hedef aldı.
- Güvenlik-Özgürlük Dengesi: 11 Eylül sonrası terörle mücadele yasaları, kitlesel gözetim (NSA skandalı) ve dijital denetim, bireyin özel hayatını tehdit ediyor.
- Yargının Bağımsızlığı: Polonya, Macaristan gibi AB ülkelerinde bile yargının siyasallaşması, Avrupa Birliği‘nin “hukuk devleti” kriterlerini tartışmaya açtı.
Bu tablo, liberal hukuk devletinin “kurgusal” bir ideal olduğunu değil, ancak siyasi irade ve toplumsal baskı eksikliği nedeniyle zayıfladığını gösteriyor.
İnsan Haklarının Direnişi: Sivil Toplum ve Küresel Dayanışma
Tüm eksiklere rağmen, insan hakları idealinin tamamen bir kurgu olduğunu söylemek haksızlık olur:
- BlackLivesMatter, Kadın Hareketleri, İklim Aktivizmi gibi küresel hareketler, hak taleplerini meşru bir zemine taşıyor.
- Uluslararası Mahkemeler: Eski Şili diktatörü Pinochet’in yargılanması, Ruanda Soykırımı davaları gibi örnekler, evrensel yargılamanın mümkün olduğunu kanıtlıyor.
- Anayasa Mahkemeleri: Almanya, Güney Afrika gibi ülkelerde anayasal hakların korunması, hukuk devletinin “araçsallaştırılamayacağını” gösteriyor.
Bu direniş, insan haklarının “gerçeklik” potansiyelini ortaya koyuyor.
Sonuç: İdeal ile Gerçek Arasında Bir Mücadele
Liberal hukuk devleti ve insan hakları ne tam bir kurgu ne de tam bir gerçekliktir. İnsanlığın kolektif aklının ürünü olan bu ideal, ancak toplumların sürekli mücadelesiyle hayat bulur. Tarih, bu ilkelerin otokratik rejimler, savaşlar ve eşitsizlikler karşısında nasıl direnç gösterdiğini de, nasıl çöküşe uğradığını da kaydetti.
Bugünün dünyasında, bu kavramların “kurgu” olup olmadığını belirleyen şey, bireylerin adalet talebinden vazgeçip geçmediğidir. İnsan hakları, bir devlet lütfu değil, mücadeleyle kazanılan bir haktır. Dolayısıyla sorunun yanıtı, bizim inancımızda ve eylemlerimizde saklı.
Not: Bu yazı, umutsuzluğa değil, eleştirel bir umuda davettir.
