Küresel ticaret, tarih boyunca ulusların zenginleşmesinde, teknolojinin yayılmasında ve kültürlerin buluşmasında kritik bir rol oynadı. Ancak son yıllarda artan korumacı politikalar, gümrük vergileri ve siyasi yaptırımlar, bu sistemin işleyişini sorgulatır hale getirdi. Peki bu araçlar gerçekten ekonomilere zarar veriyor mu, yoksa ulusal çıkarların korunması için gerekli mi? Bu soruya yanıt ararken, hem teorik ekonomik modelleri hem de tarihsel örnekleri masaya yatırmak gerekiyor.
Tarihsel Bağlam: Korumacılığın Yükselişi ve Düşüşü
20’nci yüzyılın başlarında, özellikle 1930’lardaki Büyük Buhran döneminde, ülkeler yüksek gümrük duvarlarıyla iç pazarlarını korumaya çalıştı. ABD’nin Smoot-Hawley Tarife Yasası gibi uygulamalar, küresel ticareti çökme noktasına getirdi ve ekonomik krizin derinleşmesine neden oldu. Bu deneyim, İkinci Dünya Savaşı sonrasında Bretton Woods sisteminin ve GATT (sonrasında DTÖ) gibi kurumların ortaya çıkmasını sağladı. Serbest ticaret, 1980’lerden itibaren küreselleşmenin motoru haline geldi.
Ancak 2008 finansal krizi ve 2010’lardaki popülist siyasi dalga, korumacılığı yeniden gündeme taşıdı. ABD’nin Çin’e yönelik tarife savaşları, AB’nin karbon vergileri veya Rusya’ya uygulanan yaptırımlar gibi örnekler, uluslararası ticaretin yeniden “araçsallaştırıldığını” gösteriyor.
Ekonomik Argümanlar: Zararın Anatomisi
- Tüketiciye Yansıyan Maliyetler
Gümrük vergileri, ithal ürünlerin fiyatını artırarak enflasyonist baskı yaratır. Örneğin, ABD’nin 2018’de çamaşır makinelerine koyduğu %20’lik tarife, fiyatları %12 artırdı. Benzer şekilde, yaptırımların hedef ülkede yarattığı arz şoku (örneğin İran’da ilaç sıkıntısı), insani krizlere yol açabiliyor. - Verimlilik Kaybı ve İnovasyonun Baskılanması
Korumacılık, yerli üreticilere rekabet baskısını azaltarak verimsizliğe yol açar. DTÖ verilerine göre, tarifelerin yüksek olduğu sektörlerde üretkenlik artışı düşük kalıyor. Ayrıca, Çin’e yönelik teknoloji kısıtlamaları gibi politikalar, küresel teknoloji zincirlerini bölerek inovasyonu yavaşlatıyor. - Retorsiyon (Karşılıklı Misilleme) Riskleri
Trump döneminde Çin’in ABD tarım ürünlerine misilleme vergileri koyması, Iowa’lı çiftçileri iflasın eşiğine getirdi. Benzer şekilde, Rusya’ya uygulanan yaptırımlar, Avrupa’nın enerji maliyetlerini artırdı. - Küresel Tedarik Zincirlerinin Parçalanması
COVID-19 sonrası ve Ukrayna Savaşı’yla belirginleşen tedarik zinciri kırılganlıkları, ülkeleri “arka bahçe” üretime yöneltiyor. Ancak bu, maliyetleri artırırken, özellikle gelişmekte olan ülkelerin ihracat gelirlerini düşürüyor.
Karşıt Görüşler: Neden Hâlâ Tercih Ediliyorlar?
- Stratejik Özerklik ve Güvenlik: Çip üretiminin Tayvan’a bağımlılığı, ABD ve AB’yi yerel üretimi teşvik etmeye itti. Savunma sanayii gibi kritik sektörlerde dışa bağımlılık, ulusal güvenlik riski sayılıyor.
- Haksız Rekabetle Mücadele: Çin’in devlet destekli dampingi, AB’nin çelik sektörünü çökertme tehdidi taşıyor. DTÖ kurallarının yetersiz kaldığı durumlarda, tarifeler “dengeleyici önlem” olarak görülüyor.
- Siyasi Baskı Aracı: Yaptırımlar, askeri müdahale yerine tercih edilen “insani” bir araç. Örneğin, Güney Afrika’daki apartheid rejimine karşı uygulanan yaptırımlar, rejimin çöküşüne katkı sağladı.
Nüanslar: Her Yaptırım veya Tarife Kötü mü?
Tüm uygulamalar aynı etkiyi yaratmıyor. Örneğin:
- Hedefli ve Zaman Sınırlı Yaptırımlar: Belirli sektörlere veya kişilere odaklanan yaptırımlar (örneğin Rus oligarklara), daha az yan etkiye sahip.
- Geçici Koruma Önlemleri: Yerel endüstrileri dönüşüm için hazırlarken kısa vadeli koruma, Güney Kore’nin otomotiv sektöründe işe yaradı.
- Çevresel Tarifeler: AB’nin karbon vergisi, iklim değişikliğiyle mücadelede küresel bir düzenleme aracı olabilir.
Ancak geniş kapsamlı ve uzun vadeli uygulamalar, ekonomik darboğazlar yaratma eğiliminde. IMF’ye göre, 2018-2019 ABD-Çin ticaret savaşı, küresel GSYİH’yı %0,4 azalttı.
Alternatif Çözümler: Diplomasi ve Çok Taraflı İş Birliği
- DTÖ Reformu: Mevcut sistemin güncellenmesi, haksız rekabetin kurallarla dizginlenmesini sağlayabilir.
- Bölgesel Anlaşmalar: CPTPP veya Afrika Kıtasal Serbest Ticaret Anlaşması gibi modeller, çok taraflılığı canlandırıyor.
- Yaptırımlar Yerine Diplomasi: İran’la nükleer anlaşma (JCPOA) örneğinde olduğu gibi, diyalog daha kalıcı sonuçlar verebiliyor.
Sonuç: Dengeli Bir Yaklaşım Şart
Gümrük vergileri ve yaptırımlar, kısa vadede siyasi kazanım sağlasa da, uzun vadede ekonomilere ağır bedeller ödetebiliyor. Ancak tamamen terk edilmeleri de gerçekçi değil. Çözüm, bu araçların şeffaf, orantılı ve çok taraflı bir çerçevede kullanılmasında yatıyor. Küresel sorunlar, ancak iş birliğiyle aşılabilir. Unutmamak gerekir: Hiçbir ülke, modern dünyada tam anlamıyla “kendi kendine yeter” değildir.
