Toplumların en temel vaatlerinden biri, bireylerin emekleri ve yetenekleri doğrultusunda “yukarı hareket edebilme” imkânıdır. Sosyal hareketlilik olarak adlandırılan bu kavram, özellikle eğitim sistemiyle yakından ilişkilidir. Ancak günümüzde, eğitim yoluyla fırsat eşitliği sağlama idealinin ne kadar gerçekçi olduğu tartışılıyor. Peki, eğitim gerçekten bir toplumun sınıfsal uçurumlarını kapatabilir mi? Yoksa bu, yalnızca naif bir hayal mi?
Eğitim: Bir “Kurtarıcı” mı, “Eşitsizlik Aracı” mı?
Eğitim, teoride herkese açık bir merdiven olarak tasvir edilir. Ancak pratikte, bu merdivenin basamakları herkes için eşit yükseklikte değil. Araştırmalar, düşük gelirli ailelerden gelen çocukların eğitimde dezavantajlı başladığını ve bu açığın zamanla büyüdüğünü gösteriyor. Örneğin, Türkiye’de TÜİK verilerine göre, yüksek gelir grubundaki ailelerin çocuklarının üniversiteye gitme oranı, düşük gelir grubuna kıyasla 3 kat daha fazla. Benzer eğilimler, okul öncesi eğitime erişimden lise bitirme oranlarına kadar pek çok alanda karşımıza çıkıyor.
Bu tablo, eğitim sisteminin “fırsat eşitliği” vaadini yerine getirmekte yetersiz kaldığını düşündürüyor. Peki neden?
Eşitsizliği Besleyen Görünmez Duvar: Yapısal Sorunlar
- Ekonomik Engeller: Özel dersler, nitelikli okullara hazırlık kursları, sosyal ve kültürel aktiviteler… Tüm bunlar, ancak belirli bir gelir seviyesinin üzerindeki ailelerin erişebildiği imkânlar. OECD verileri, Türkiye’de eğitim harcamalarının %40’ının özel kaynaklardan (aileler) geldiğini gösteriyor. Bu da, devlet okullarına güvenenlerle özel sektöre yatırım yapabilenler arasında derin bir uçurum yaratıyor.
- Coğrafi ve Kültürel Farklılar: Kırsal bölgelerdeki okulların fiziki koşulları, öğretmen eksikliği ve teknolojiye erişim sorunları, çocukların geleceğini daha başlamadan sekteye uğratıyor. Ayrıca, toplumsal cinsiyet rolleri veya “Sen zaten çiftçi olacaksın, okuma!” gibi kültürel baskılar da motivasyonu kırıyor.
- Sınav Odaklı Sistem: Tek bir sınavın kader belirleyici olduğu sistemler (LGS, YKS), ekonomik kaynakları yetersiz öğrencileri dezavantajlı hale getiriyor. Çünkü test teknikleri ve pratik yapma olanağı, parasal yatırım gerektiriyor.
Fırsat Eşitliği İçin Neler Yapılabilir?
- Erken Çocukluk Eğitimine Evrensel Erişim: Okul öncesi eğitim, çocukların bilişsel ve sosyal gelişimini destekleyerek eşitsizliği azaltabilir. Türkiye’de okul öncesi okullaşma oranı %75’e ulaşsa da, bu oran Batı Anadolu’da %90’ları görürken, Doğu’da %50’lere düşüyor. Devlet, bölgesel eşitsizlikleri gidermek için hedef odaklı politikalar geliştirmeli.
- Öğretmen Kalitesinin Artırılması: Dezavantajlı bölgelerdeki okullara nitelikli öğretmenlerin atanması, performansa dayalı teşviklerle desteklenmeli. Ayrıca, öğretmenlerin sürekli mesleki gelişimi sağlanmalı.
- Ücretsiz Destek Programları: MEB’in “Telafide Ben de Varım” gibi projeleri kalıcı hale getirilmeli. Lise ve üniversite sınavlarına hazırlık için devlet tarafından ücretsiz dijital platformlar oluşturulmalı.
- Sosyal Burslar ve Mentorluk: Başarılı ancak maddi imkânı kısıtlı öğrencilere bursların yanı sıra, kariyer rehberliği ve mentorluk programları sunulmalı.
Umut Var mı?
Finlandiya, Kanada ve Güney Kore gibi ülkeler, eğitimde fırsat eşitliğini büyük ölçüde sağlamayı başardı. Ancak bu, yalnızca eğitim politikalarıyla değil, toplumsal refahın adil dağılımıyla mümkün oldu. Türkiye’de de son yıllarda “taşımalı eğitim“, “şartlı nakit transferleri” gibi adımlar atılsa da, kalıcı çözüm için sistemik bir dönüşüm şart.
Son Söz: Hayal Değil, Mücadele Alanı
Fırsat eşitliği, otomatikman gerçekleşecek bir ütopya değil; ancak bilinçli politikalar ve toplumsal dayanışmayla inşa edilebilecek bir hedef. Eğitim, bu mücadelenin hem aracı hem de meydanı. Unutmamalıyız: Bir çocuğun potansiyelini ekonomik koşulları belirliyorsa, o toplumda sosyal hareketlilik değil, sosyal kader hüküm sürüyor demektir.
(Yazarın Notu: Bu yazı, veriler ve küresel örnekler ışığında genel bir perspektif sunmayı amaçlar. Türkiye’ye dair spesifik politikalar için daha detaylı analizler gereklidir.)
