Borsa, yatırımcıların hisse senedi, tahvil, emtia ve diğer menkul kıymetleri alıp sattığı organize bir piyasadır. Bu piyasada işlem yaparken, yatırımcıların taleplerini ve stratejilerini sisteme iletmek için kullandığı araçlara “emir” denir. Borsada verilen emirler; fiyat, zaman, işlem koşulları ve hedeflere göre çeşitli türlerde sınıflandırılır. Bu makalede, borsada kullanılan temel ve gelişmiş emir tipleri ile bunların işleyiş prensipleri ayrıntılı olarak ele alınacaktır.
1. Piyasa Emri (Market Order)
Tanım: Piyasa emri, mevcut en iyi fiyat üzerinden alım ya da satım işleminin derhal gerçekleşmesini sağlayan emir türüdür.
Özellikleri:
- Fiyat garantisi yoktur, ancak işlem garantisi vardır.
- Emir gönderildiği anda karşı tarafta yeterli likidite varsa hemen gerçekleşir.
- Hızlı işlemler için tercih edilir ancak yüksek volatilite dönemlerinde istenmeyen fiyatlardan işlem riski taşır.
Örnek: Bir yatırımcı, hisse senedini mümkün olan en kısa sürede satmak istiyorsa, piyasa emri kullanır.
2. Limit Fiyatlı Emir (Limit Order)
Tanım: Belirli bir fiyattan ya da daha iyi bir fiyattan işlem görmek üzere verilen emirdir.
Özellikleri:
- Belirlenen fiyattan daha kötü bir fiyattan işlem gerçekleşmez.
- İşlem garantisi yoktur; yalnızca belirlenen limit fiyat veya daha iyi bir fiyattan işlem yapılır.
- Özellikle hedef fiyatla işlem yapmak isteyen yatırımcılar tarafından kullanılır.
Örnek: Bir yatırımcı, bir hisseyi en fazla 25 TL’den almak istiyorsa, 25 TL’lik alış limit emri verir.
3. Dengeleyici Emir (Açılış/Kapanış Fiyatlı Emir)
Tanım: Yalnızca açılış ya da kapanış seansında geçerli olan ve oluşacak tek fiyat üzerinden işlem görmeyi hedefleyen emir türüdür.
Özellikleri:
- Açılışta ya da kapanışta oluşacak fiyattan işlem görür.
- Fiyat belirtilmez.
- Genellikle kurumsal yatırımcılar ve büyük portföy yöneticileri tarafından tercih edilir.
4. Şarta Bağlı Emirler
a. Zararı Durdur (Stop Loss) Emri
Tanım: Belirli bir fiyat seviyesinin altına düşüldüğünde, zarar durdurma amacıyla verilen emir türüdür.
Özellikleri:
- Yatırımcıyı büyük kayıplardan korumak amacıyla tasarlanmıştır.
- Genellikle limit veya piyasa emrine dönüşür.
Örnek: Hisse senedi 100 TL iken, 95 TL’ye düşünce satış yapılması isteniyorsa 95 TL seviyesine stop loss emri verilir.
b. Kâr Al (Take Profit) Emri
Tanım: Belirlenen bir seviyeye ulaşıldığında karı realize etmek için verilen emir türüdür.
Özellikleri:
- Belirli bir hedef fiyata ulaşıldığında işlem gerçekleşir.
- Zararı durdurma emri ile birlikte kullanılabilir.
5. Günlük ve Sürekli Emirler
a. Günlük Emir
Tanım: Emir yalnızca verildiği gün geçerlidir. Gün sonunda gerçekleşmeyen emirler otomatik olarak iptal edilir.
Özellikleri:
- Kısa vadeli işlem yapan yatırımcılar için uygundur.
- Sistem yükünü azaltır.
b. İptale Kadar Geçerli Emir (GTC – Good Till Cancelled)
Tanım: Yatırımcı iptal etmedikçe veya gerçekleşmedikçe sistemde kalmaya devam eden emir türüdür.
Özellikleri:
- Otomasyon stratejilerinde kullanılır.
- Beklenen fiyat seviyelerine uzun vadeli ulaşmayı hedefleyen işlemler için uygundur.
6. Kısmi Gerçekleşmeye İzin Veren Emirler
Tanım: Emir, karşı tarafta yeterli miktar yoksa kısmen gerçekleştirilebilir.
Özellikleri:
- Likiditenin düşük olduğu hisse senetlerinde kullanışlıdır.
- Gerçekleşen miktar işlem defterine yansıtılır, kalan kısmı beklemede kalır.
7. Açığa Satış Emri
Tanım: Yatırımcının sahip olmadığı bir hisseyi satmak üzere verdiği emirdir. Düşen piyasada kazanç hedeflenir.
Özellikleri:
- SPK tarafından belirlenen kurallara tabidir.
- Teminat zorunluluğu vardır.
- Yükselen piyasada büyük zarar riski taşır.
8. Iceberg Emir (Gizli Emir)
Tanım: Toplam işlem hacminin yalnızca belirli bir kısmının borsa ekranlarında göründüğü emir türüdür.
Özellikleri:
- Büyük yatırımcıların pozisyonlarını gizlemelerini sağlar.
- Tam hacim yalnızca sistemde kayıtlıdır, piyasa katılımcıları yalnızca bir kısmını görür.
9. Fill or Kill (Tamamla ya da İptal Et) Emri
Tanım: Emir ya tamamen gerçekleşir ya da hiç gerçekleşmeden iptal edilir.
Özellikleri:
- Hızlı ve kesin işlem gerçekleştirmek isteyen yatırımcılar tarafından kullanılır.
- Özellikle arbitraj fırsatlarında tercih edilir.
10. Diğer Emir Koşulları
a. Açılış Seansına Özel Emirler (AO – AOF)
- Yalnızca açılış seansında geçerlidir.
b. Kapanış Seansına Özel Emirler
- Yalnızca gün sonu kapanış fiyatı üzerinden işlem yapılmasını sağlar.
c. Pasif Emir
- Derinlikte görünür ama karşı tarafta anında işlem görmez.
- Genellikle alım satım farkından fayda sağlamak için kullanılır.
Değerlendirme
Borsada işlem yaparken kullanılan emir türleri, yatırımcının stratejisine, risk algısına ve piyasa koşullarına göre değişiklik gösterir. Emir tiplerini iyi anlamak, yatırımcıya hem daha etkin bir portföy yönetimi sağlar hem de olası zararların önüne geçilmesine yardımcı olur. Piyasa emirlerinden zararı durdur emrine, limit emirlerden iceberg emirlere kadar tüm bu araçlar, modern yatırımcının elindeki güçlü kontrol mekanizmalarıdır. Başarılı bir yatırım için emirlerin sadece isimlerini değil, işlevlerini ve doğru kullanımlarını da bilmek gerekir.
