Ekonomik krizler, tarih boyunca toplumları derinden sarsmış; işsizlik, yoksulluk ve siyasi istikrarsızlık gibi yıkıcı sonuçlar doğurmuştur. Bu krizlerin merkezinde ise, modern ekonominin kalbi olan bankalar yer alır. Bankalar, ekonomik büyümenin finansmanını sağlarken, bazen de aşırı risk alma, spekülasyon ve denetimsizlik nedeniyle krizlerin tetikleyicisi olabilmektedir. Bu yazıda, küresel ekonomik çalkantıların tarihine ve bankaların bu süreçteki ikili rolüne odaklanacağız.
Tarihten Ders Çıkarmak: Bankaların Krizlerdeki Payı
- 1929 Büyük Buhran:
ABD’de başlayan ve tüm dünyaya yayılan bu kriz, bankacılık sisteminin çöküşüyle derinleşti. Mevduat sigortasının olmaması ve likidite sıkışıklığı, binlerce bankanın iflasına yol açtı. Bankaların aşırı riskli kredileri ve borsa spekülasyonları, ekonomiyi kırılganlaştırdı. Sonuç: GSYİH’lar %30 düştü, işsizlik %25’e fırladı. - 1997 Asya Krizi:
Tayland bahtının devalüasyonuyla başlayan kriz, “sıcak para” bağımlılığı ve bankaların döviz riskini yönetememesi nedeniyle Asya’yı vurdu. Uluslararası sermaye çekilince, Güney Kore, Endonezya gibi ülkelerde bankalar battı, IMF müdahalesi gerekti. - 2008 Küresel Finans Krizi:
Mortgage teminatlı menkul kıymetler ve türev ürünler, bankaların risk iştahını körükledi. Lehman Brothers’ın çöküşü, finans sisteminde domino etkisi yarattı. Kredi derecelendirme kuruluşlarının hatalı notları ve deregülasyon (Glass-Steagall’ın kaldırılması), krizi kaçınılmaz kıldı.
Bankalar: Krizin Tetikçisi mi, Kurtarıcı mı?
Bankaların krizlerdeki rolü paradoksaldır:
- Riskin Kaynağı Olarak Bankalar:
- Aşırı Kaldıraç: 2008’de bankaların kaldıraç oranları 30:1’e ulaştı; küçük bir varlık değer kaybı bile iflas riski doğurdu.
- Spekülasyon ve Kısa Vadeli Karlar: 1990’larda Japonya’da emlak balonu, 2000’lerde ABD’de subprime krediler, bankaların kâr hırsıyla körüklendi.
- Kriz Çözümünde Bankaların Rolü:
- Merkez Bankalarının Politikaları: 2008 sonrası FED’in niceliksel genişleme (QE) ile piyasalara 4.5 trilyon dolar enjekte etmesi, Avrupa Merkez Bankası’nın tahvil alımları likiditeyi sağladı.
- Kredi Kanallarının Açık Tutulması: COVID-19’da bankalar, hükümetlerin kredi garanti programlarını uygulayarak KOBİ’leri ayakta tuttu.
Regülasyon ve Reform: Geçmişten Bugüne
Krizler, finansal sistemin zaaflarını ortaya çıkararak düzenlemeleri zorunlu kıldı:
- 1933 Glass-Steagall Yasası: Ticari ve yatırım bankacılığını ayırarak riski sınırladı.
- 2010 Dodd-Frank Yasası: Türev piyasalarını denetim altına aldı, “too-big-to-fail” bankalara sermaye şartı getirdi.
- Basel III: Bankaların sermaye yeterlilik oranlarını artırdı, likidite kurallarını sıkılaştırdı.
Ancak, gölge bankacılık (shadow banking) ve kripto varlıklar gibi yeni riskler, regülasyonların yetişmekte zorlandığı alanlar olarak öne çıkıyor.
Güncel Zorluklar ve Gelecek Senaryoları
- Pandemi Sonrası Enflasyon ve Faiz Artışları:
Merkez bankaları, yüksek enflasyonla mücadelede faizleri artırırken, aşırı sıkılaştırma resesyon riskini artırıyor. - Finansal Teknolojiler (FinTech):
Dijital bankacılık ve blokzincir, geleneksel bankaları dönüşüme zorluyor. Ancak, dijital varlıkların denetimsizliği yeni riskler doğurabilir. - İklim Krizi ve Yeşil Finans:
Bankalar, fosil yakıt projelerini finanse etmekten vazgeçerek sürdürülebilir yatırımlara yöneliyor. Ancak, yeşil tahvil piyasalarında şeffaflık sorunu devam ediyor.
Sonuç: Dengeyi Bulmak
Bankalar, ekonomik kalkınmanın vazgeçilmez aktörleri olarak kalmaya devam edecek. Ancak, 2008’de olduğu gibi deregülasyon ve açgözlülük, kaosu yeniden tetikleyebilir. Küresel ekonominin istikrarı için:
- Uluslararası İş Birliği: Basel standartlarının evrensel uygulanması ve vergi cennetlerine karşı mücadele.
- Sorumlu Bankacılık: Kısa vadeli kâr yerine uzun vadeli toplumsal fayda odaklı modeller.
- Teknoloji ve Regülasyon Uyumu: Fintech’in potansiyelini denetimlerle dengede tutmak.
Unutulmamalıdır ki, finansal sistemin sağlığı, bankaların risk yönetimi ve topluma karşı sorumluluk bilinciyle doğrudan ilişkilidir. Gelecek krizlerin bedeli, bugün atılacak adımlarla belirlenecek.
