İslami finans sisteminin en önemli araçlarından biri olan Sukuk, klasik tahvillerden farklı yapısıyla dikkat çeken ve İslami hukuk (Şeriat) kurallarına uygun şekilde tasarlanmış bir finansman enstrümanıdır. Bu makalede, Sukuk’un tanımı, çalışma prensipleri, türleri, avantajları ve meydan okumaları detaylı bir şekilde ele alınacaktır.
1. Sukuk’un Tanımı ve Temel Özellikleri
Sukuk, Arapça “çek” veya “senet” anlamına gelen “sek” kelimesinden türemiştir. İslami finans kurallarına (Şeriat) uygun olarak düzenlenen bu enstrümanlar, varlık temelli (asset-backed) veya varlık destekli (asset-based) bir yapıya sahiptir. Klasik tahvillerin aksine, Sukuk’lar faiz (riba) içermez ve belirli bir varlığa dayalı olarak ihraç edilir. Yatırımcılar, bu varlığın mülkiyetine ortak olur ve elde edilen kâr veya kira gelirini paylaşır.
Temel İlkeler:
- Riba Yasağı: Faizli işlemler yasaktır.
- Risk Paylaşımı: Yatırımcı ve ihraççı arasında risk ve getiri paylaşılır.
- Somut Varlık: İşlemler reel ekonomik faaliyetlere (gayrimenkul, altyapı projeleri vb.) dayanmalıdır.
- Spekülasyon Yasağı (Gharar): Belirsizlik içeren işlemler kabul edilmez.
2. Sukuk’un Yapısı ve İşleyişi
Sukuk, klasik tahvillerdeki borç ilişkisinden farklı olarak, bir varlık kiralama (İcara), ortaklık (Mudaraba/Muşaraka) veya satın alma-satma (Murabaha) gibi İslami sözleşmelere dayanır.
Tipik Bir Sukuk İşlem Akışı:
- Varlık Seçimi: İhraççı, Sukuk’a temel oluşturacak bir varlık belirler (örneğin, bir havaalanı veya fabrika).
- Özel Amaçlı Şirket (SPV): Varlık, yatırımcılara mülkiyet hakkı sağlamak için bir SPV’ye devredilir.
- Sukuk İhracı: SPV, varlığa dayalı Sukuk sertifikalarını satar ve yatırımcılardan fon toplar.
- Gelir Paylaşımı: Varlıktan elde edilen kira veya kâr, yatırımcılara periyodik olarak dağıtılır.
- Vade Sonu: Sukuk vadesi dolduğunda, ihraççı varlığı SPV’den geri satın alır ve yatırımcılar anaparalarını geri alır.
3. Sukuk Türleri
Sukuk’lar, kullanılan İslami sözleşme türüne göre çeşitlilik gösterir:
a) İcara Sukuk
- Temel varlık (gayrimenkul, makine vb.) kiralanır ve kira geliri yatırımcılara dağıtılır.
- En yaygın Sukuk türüdür. Örneğin, Dubai Metro projesi İcara Sukuk ile finanse edilmiştir.
b) Mudaraba Sukuk
- Yatırımcılar (rab al-mal) sermaye sağlar, ihraççı (mudarib) projeyi yönetir. Kâr önceden belirlenen oranda paylaşılır; zarar durumunda yatırımcılar riski üstlenir.
c) Muşaraka Sukuk
- Yatırımcılar ve ihraççı, projeye ortak olur ve kâr-zarar paylaşılır. Büyük altyapı projelerinde kullanılır.
d) Sukuk al-Murabaha
- Malın satın alınıp üzerine kâr eklenerek satılması prensibine dayanır. Ancak ikincil piyasa işlemleri sınırlıdır.
4. Sukuk’un Klasik Tahvillerden Farkları
| Özellik | Sukuk | Klasik Tahvil |
|---|---|---|
| Temel Yapı | Varlık temelli | Borç temelli |
| Gelir Kaynağı | Kâr/kira payı | Faiz |
| Risk Dağılımı | Yatırımcı risk alır | İhraççı riski taşır |
| Şeriat Uyumu | Zorunlu | Yok |
5. Sukuk Piyasasının Büyümesi ve Örnekler
- Küresel Pazar: 2023 itibarıyla Sukuk piyasası 1 trilyon ABD Doları‘nı aşmıştır. Başlıca ihraççılar arasında Malezya, Suudi Arabistan ve Birleşik Arap Emirlikleri yer alır.
- Türkiye’de Sukuk: Hazine ve Maliye Bakanlığı, “Kira Sertifikası” adı altında Sukuk ihraç etmektedir. Örneğin, 2022’de 2 milyar dolarlık İcara Sukuk ihracı gerçekleştirilmiştir.
- Kurumsal Örnekler: Emirates Airlines ve Petronas gibi şirketler, proje finansmanı için Sukuk kullanmıştır.
6. Avantajları ve Potansiyel Riskler
Avantajlar:
- Şeriat Uyumlu: İslami finans kurallarına uygunluğu, Müslüman yatırımcılar için caziptir.
- Diversifikasyon: Yatırımcılar portföy çeşitliliği sağlar.
- Reel Ekonomiye Katkı: Altyapı ve üretim projelerini finanse eder.
Riskler ve Eleştiriler:
- Likidite: İkincil piyasalar gelişmemiştir.
- Yapısal Karmaşıklık: SPV kurulumu ve varlık yönetimi maliyetli olabilir.
- Standart Eksikliği: Farklı ülkelerde Şeriat yorumları değişebilir.
7. Gelecek Perspektifi
Sürdürülebilir ve etik yatırımlara olan ilginin artması, Sukuk’u yalnızca İslam ülkelerinde değil, Batılı yatırımcılar için de çekici kılmaktadır. Özellikle yeşil Sukuk (çevre dostu projelere odaklı) gibi yenilikçi türler, küresel finans piyasasında dikkat çekmektedir. Ancak, likidite sorunlarının çözülmesi ve standartların harmonize edilmesi gerekmektedir.
Değerlendirme
Sukuk, faizsiz finansman ihtiyacını karşılayan ve reel ekonomiyi destekleyen bir araç olarak küresel ölçekte önem kazanmıştır. Hem İslami finans kurallarına uygunluğu hem de etik yatırım trendleriyle uyumlu olması, onu gelecekte daha da öne çıkaracak faktörler arasındadır.
