Küreselleşen ekonomi ve artan sermaye hareketleri, uluslararası parasal ve finansal istikrarın sağlanmasını hayati bir mesele haline getirmiştir. Bu bağlamda, uluslararası finansal kuruluşlar arasında özel bir yeri olan Uluslararası Ödemeler Bankası (Bank for International Settlements – BIS), merkez bankalarının bankası olarak anılmakta ve küresel para sisteminin istikrarı için kritik roller üstlenmektedir.
Bu makalede BIS’in tarihçesi, kuruluş amacı, yapısı, işlevleri, küresel finansal krizler karşısındaki rolü ve mevcut tartışmalar ele alınmaktadır.
BIS’in Tarihsel Arka Planı ve Kuruluş Amacı
BIS, 1930 yılında Almanya’nın I. Dünya Savaşı sonrası tazminat ödemelerini düzenlemek amacıyla kurulmuştur. Lausanne Konferansı (1932) ile bu işlevi azalırken, merkez bankaları arasında işbirliği sağlamak ve uluslararası finansal işlemleri kolaylaştırmak asıl misyonu haline gelmiştir.
BIS’in kuruluşundaki temel gerekçeler şunlardı:
- Uluslararası ödemeler sisteminin şeffaf, güvenilir bir yapıya kavuşturulması
- Merkez bankaları arasında bilgi paylaşımını ve koordinasyonu sağlamak
- Küresel likidite yönetimini kolaylaştırmak
Yapısı ve Üyeleri
BIS’in merkezi İsviçre’nin Basel kentindedir. Buna ek olarak Hong Kong ve Meksiko City’de iki temsilciliği bulunmaktadır. Yönetimi şu şekilde yapılandırılmıştır:
- Genel Kurul: BIS’in en yüksek karar organıdır. Pay sahipleri merkez bankalarıdır.
- Yönetim Kurulu: Merkez bankası başkanlarından oluşur ve stratejik kararları alır.
- Genel Müdür (General Manager): İcra faaliyetlerinden sorumludur.
2025 itibarıyla BIS’in 63 merkez bankası ve parasal otorite üyesi bulunmaktadır. Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası (TCMB) da bu üyeler arasındadır.
Temel İşlevleri
BIS’in başlıca işlevleri şu başlıklar altında toplanabilir:
1. Merkez Bankaları için Bankacılık Hizmetleri
- Merkez bankalarının döviz rezervleri ve altın varlıkları için saklama ve hesap hizmetleri sunar.
- Döviz takası (FX swap), repo ve menkul kıymet işlemleri gibi ürünlerle merkez bankalarına piyasa işlemlerinde yardımcı olur.
2. Para ve Finansal İstikrar için İşbirliği Platformu
- Düzenli olarak merkez bankaları ve mali otoritelerin toplantılarına ev sahipliği yapar.
- Makroekonomik ve finansal gelişmeler hakkında değerlendirme raporları üretir.
3. Araştırma ve İstatistik
- Küresel bankacılık, sermaye akımları, borçlanma piyasaları gibi alanlarda uluslararası istatistikler toplar ve analiz eder.
- Finansal istikrar, para politikası, dijital paralar gibi konularda akademik düzeyde çalışmalar yapar.
4. Uluslararası Standartların Geliştirilmesi
- Basel Bankacılık Denetim Komitesi (BCBS), Finansal İstikrar Kurulu (FSB) gibi oluşumlara ev sahipliği yaparak uluslararası düzenleme ve denetim standartlarının geliştirilmesine katkıda bulunur.
Küresel Finansal Krizlerde BIS’in Rolü
BIS, özellikle 2008 Küresel Finansal Krizi sonrasında sistemik risklerin izlenmesi ve makro ihtiyati politikaların geliştirilmesi açısından daha görünür hale gelmiştir.
- Basel III standartlarının oluşturulmasında kritik koordinasyon rolü oynamış, bankaların sermaye yeterliliklerinin artırılması, likidite risklerinin azaltılması ve kaldıraç oranlarının sınırlandırılması yönünde rehberlik etmiştir.
- Pandemi sürecinde merkez bankalarına likidite swap hatlarıyla destek olan yapıların koordinasyonuna katkıda bulunmuştur.
Güncel Tartışmalar ve Yeni Alanlar
Dijital Merkez Bankası Paraları (CBDC)
BIS, son yıllarda merkez bankalarının dijital paralar konusundaki çalışmalarına teknik destek sağlamakta ve uluslararası işbirliğini teşvik etmektedir. BIS Innovation Hub, bu alanda proje geliştiren öncü platformlardan biridir.
İklim Değişikliği ve Finans
BIS, yeşil finansman ve iklim risklerinin finansal sistem üzerindeki etkileri konusunda da çalışmalar yapmakta, merkez bankalarının stres testleri ve portföy yönetişimi için rehberler yayınlamaktadır.
Eleştiriler ve Tartışmalı Yönler
Her ne kadar BIS finansal istikrarın korunması açısından vazgeçilmez bir kuruluş olarak görülse de, bazı eleştiriler de vardır:
- Demokratik hesap verebilirlik eksikliği: BIS’in karar alma süreçleri doğrudan halk veya seçilmiş organlar tarafından denetlenmemektedir.
- Gizlilik: Merkez bankaları arasında yapılan görüşmelerin çoğu kamuoyuna açıklanmadığı için şeffaflık tartışmaları yaşanmaktadır.
Değerlendirme
Uluslararası Ödemeler Bankası (BIS), küresel para ve finans sisteminin istikrarı için merkez bankaları arasında işbirliği ve koordinasyonu sağlayan en temel kurumlardan biridir. Tarihsel olarak savaş tazminatları bağlamında kurulmuş olmasına karşın, bugün finansal krizlerin yönetimi, uluslararası bankacılık standartlarının oluşturulması, merkez bankaları için teknik ve finansal destek sağlanması gibi çok yönlü görevler üstlenmektedir.
Küresel finans mimarisinin geleceği açısından BIS’in dijital paralar, iklim riskleri ve sistemik risk izleme gibi alanlarda oynayacağı rol daha da kritik hale gelmektedir.
Kaynakça
- BIS Annual Economic Report (çeşitli yıllar)
- BIS Working Papers Series
- Goodhart, C.A.E. (2011). The Basel Committee on Banking Supervision: A History of the Early Years, 1974–1997. Cambridge University Press.
- Oatley, T. (2019). International Political Economy. Routledge.
- www.bis.org
