Yatırım yolculuğu çoğu zaman yanlış bir soruyla başlar. İnsanlar önce “ne alayım?” diye düşünür; hangi hisse, hangi fon, hangi varlık daha çok kazandırır… Oysa asıl belirleyici olan bu değildir. Asıl soru çok daha basittir ama cevaplaması çok daha zordur: Ben ne kadar risk taşıyabilirim?
Risk, genellikle sadece para kaybetmek olarak algılanır. Oysa risk; belirsizliktir, dalgalanmadır, kontrol hissinin kaybolmasıdır. Gecenin bir yarısı telefona uzanıp fiyatlara bakma ihtiyacıdır. Zarar yazan bir portföy karşısında mantığın susup duyguların konuşmaya başlamasıdır. Bu yüzden risk, matematiksel olduğu kadar psikolojiktir.
Veriler bize önemli bir gerçeği gösteriyor: Her yatırımcının aslında iki ayrı risk profili vardır. İlki, teoride alabileceği risk. Yaşı, geliri, yatırım süresi ve bilgi düzeyi buna izin verir. İkincisi ise gerçekten almaya hazır olduğu risk. Bu, kâğıt üzerinde değil, düşüş anında ortaya çıkar. Genç bir yatırımcı zaman avantajına sahiptir; uzun vadede kayıpları telafi edebilir. Ama sert dalgalanmalara psikolojik olarak dayanamayabilir. Daha deneyimli biri piyasayı iyi tanır, neyin ne olabileceğini öngörebilir; ancak düzenli gelir ihtiyacı ya da korunması gereken birikimi olduğu için risk almak istemez. Bu iki taraf dengelenmeden kurulan portföy, ilk sert dalgada savrulur.
Riskin gerçekten anlaşıldığı yer yüzdeler değil, gerçek rakamlardır. “Yüzde 20 düşüşe dayanırım” demek kolaydır. Ama portföyün geçmiş krizlerde 300 bin lira ya da 1 milyon lira düştüğünü görmek insanı kendisiyle yüzleştirir. İşte asıl soru burada ortaya çıkar: Aynı düşüş bugün olsa ne yaparım? Panikle satar mıyım, yoksa plana sadık kalır mıyım?
Tarihsel veriler, büyük piyasa düşüşlerinde bireysel yatırımcıların önemli bir bölümünün en kötü zamanda pozisyon kapattığını gösteriyor. Bu davranışın nedeni bilgi eksikliği değil; hazırlıksız yakalanmaktır. Çünkü piyasa yükselirken herkes sakindir. Düşüşte ise belirsizlik artar, senaryolar çoğalır ve insan zihni en kötü ihtimale odaklanır. Mantık geri çekilir, duygular öne çıkar.
Tam da bu noktada portföy yönetiminin en kritik unsuru devreye girer: önceden belirlenmiş denge kuralları. Ne zaman risk artırılacağı, ne zaman azaltılacağı, hangi koşulda müdahale edilmeyeceği önceden tanımlanmadıysa, kararlar anlık duygularla verilir. Oysa iyi yönetilen bir portföy, yatırımcısını karar vermek zorunda bırakmaz; sadece plana uymasını ister.
Veriler ayrıca şunu söylüyor: Uzun vadeli başarıyı belirleyen ana unsur, doğru varlığı doğru zamanda almak değil; yanlış zamanda yanlış karar vermemektir. Büyük kayıpların çoğu piyasanın kendisinden değil, yatırımcının tepkisinden kaynaklanır. Bu yüzden risk yönetimi, getiriyi maksimize etmekten önce, hatayı minimize etme sanatıdır.
Yatırım yolculuğu aslında parayla değil, insanın kendisiyle başlar. Kendi sınırlarını, korkularını ve beklentilerini tanımadan kurulan her portföy, eksik bir portföydür. Ne aldığından önce neden aldığını, ne kadar dayanabileceğini ve hangi koşulda geri adım atacağını bilmek gerekir. Çünkü piyasalar her zaman dalgalanır; değişmeyen tek şey, bu dalgalanmalara verdiğimiz tepkilerdir.
Gerçek yatırım disiplini, en zor zamanlarda ortaya çıkar. Ve o disiplin, ancak yolculuğun başında doğru soruyla başlandığında mümkündür.
